"Muhkam vs Mutasyabih" - Tafsir ayat 7 dan 8, surah Ali-Imraan, Majlis Ta’lim Darul Murtadza 18.01.2013
Habib Ali Zaenal Abidin Abu Bakar Al-Hamid
Perbahasan ayat 7:
"Dialah yang menurunkan kepadamu (wahai Muhammad) Kitab
Suci Al-Quran. Sebahagian besar dari Al-Quran itu ialah ayat-ayat ‘Muhakamaat’
(yang tetap, tegas dan nyata maknanya serta jelas maksudnya); ayat-ayat
Muhkamaat itu ialah ibu (atau pokok) isi Al-Quran dan yang lain lagi ialah
ayat-ayat ‘Mutasyaabihaat’ (yang samar-samar, tidak terang maksudnya)..."
Daripada segi bahasa:
‘Muhkaam’ - merupakan perkara yang jelas dan tak boleh
diubah. Contohnya: perkara halal dan haram untuk dilakukan seperti hukum
pembahagian harta faraid. Ayat bentuk ini akan dapat terus difahami apabila
dibacakan terjemahannya.
‘Mutasyabih’ – bermaksud menyerupai, jadi terdapat kesamaran
untuk memahami ayat ini. Oleh itu, manusia memerlukan akal untuk berfikir akan
maknanya. Contoh ayat yang samar ialah seperti berikut:
‘Alif Laam Mim’, ‘Ya Siin’
Surah Al-Isra’, ayat 85:
Surah Al-Hijr, ayat 29:
Bagaimana untuk memahami ayat samar sebegini apabila
dikatakan sebahagian roh Allah ditiup kepada Nabi Adam? Jika ditafsir terus
daripada terjemahannya, otak kita boleh mentafsir bahawa sebahagian roh Allah
yang bersifat ketuhanan telah diberikan kepada Nabi Adam. Ayat ini diturunkan untuk
menegur kepada Kristian daripada Bani Najran. Mereka datang kepada Baginda
Rasullullah SAW dan berkata, “Bukankah kamu Muhammad mengatakan bahawa dalam
kitab kamu mengatakan bahawa Isa itu ialah roh Allah? (Berdasarkan ayat 91,
surah Al-Anbiya’):
Kaum Kristian menganggap ayat ini membenarkan dakwaan mereka
bahawa Nabi Isa ialah anak Tuhan, kerana ayat di atas mengatakan bahawa
ditiupkan kepada Isa daripada roh Allah. Nabi Muhammad SAW berkata bahawa hanya
orang yang hatinya terpesong suka mencari ayat-ayat mustasyabihat untuk
ditakwilkan mengikut hawa nafsu mereka dan meninggalkan ayat Al-Quran yang lain.
Sama juga kes dengan pendapat yang mengatakan tak boleh
menyebut Nur Muhammad SAW kerana ianya dikatakan sebahagian daripada Nur Allah
dan memasukkan sifat ketuhanan kepada Nabi SAW. Mengapa tak boleh sedangkan
Allah yang berfirman bahawa Nabi Muhammad SAW itu ialah ‘nur’, seperti
firman-Nya dalam surah Al-Maidah, ayat 15:
Allah yang sebut Nabi SAW sebagai ‘nur’, bukannya saya atau
ahli tasawwuf yang lain. Ada yang mendakwa perbuatan ini syirik kerana
mengambil daripada kitab berzanji yang mengatakan ianya seakan-akan diambil
daripada sifat Al-Qidam Allah (Yang Maha Dahulu) dan sifat Awaaliyah Allah. Sebenarnya,
kita perlu memahami bahasa Arab terlebih dahulu – Al-Taqaddum itu awal, Al-Awwal
itu awal, yakni keberadaannya (Nabi Muhammad SAW) itu mengawali seluruh
makhluk, dan bukan diambil daripada sifat Taqaddum dan Awwal Allah. Sekiranya
ada sifat Allah diambil daripada Al-Taqaddum dan Al-Awwal, kenapa Allah beri nama kepada Nabi SAW
sebagai Raufurrahim seperti firman-Nya dalam ayat 128, surah At-Taubah. Ar-Rauf
dan Ar-Rahim pun sifat Allah juga – kenapa tak dipertikaikan maksudnya di sini?
Imam Al-Barzanji ketika menisbahkan nur kepada Nabi Muhammad SAW tidaklah
bermaksud memasukkan sifat ketuhanan Allah kepada Nabi SAW sepertimana orang
Kristian yang memasukkan unsur roh Allah kepada Nabi Isa.
(Maklumat tambahan tentang isu Nur Muhammad ada di sini: http://halaqah.net/v10/index.php?topic=3117.40)
Kita tidak boleh memahami ayat ini sepertimana orang
Kristian memahami ayat bahawa roh Allah dimasukkan kepada Nabi Isa as. Ayat
mutasyabihat tidak boleh ditafsir mengikut terjemahan perkataan semata-mata.
Orang Kristian tidak melihat kepada ayat lain seperti dalam surah Al-Ikhlas:
Surah ini jelas menyatakan yang Allah itu Esa, tidak beranak
atau diperanakkan. Al-Quran tak boleh dibaca sepotong-potong sahaja, mesti
dibaca keseluruhannya. Jika diambil sepotong sahaja, maka akan ramailah orang
yang tak solat selepas membaca ayat ini (surah Al-Ma’un, ayat 4):
Sambung lagi bacaan pada ayat seterusnya (surah Al-Ma’un,
ayat 5):
Untuk memahami Al-Quran, kita perlu membaca keseluruhannya.
Kita tidak boleh mengambil sebahagian yang disukai oleh hati dan hawa nafsu
sahaja. Itulah yang dilakukan oleh sebahagian yang mengatakan zakat tidak wajib
lagi kerana mereka mencari ayat Al-Quran yang secocok dengan hawa nafsu mereka.
Mereka mengatakan bahawa ayat 103 daripada surah At-Taubah ini ditujukan kepada
Nabi Muhammad SAW sahaja, dan bukan kepada orang lain. Kumpulan inilah yang
diperangi oleh Sy. Abu Bakar r.a.
Sepatutnya, kita mendidik hawa nafsu kita agar secocok
dengan ajaran Al-Quran, dan bukannya mengambil sebahagian daripada Al-Quran
yang secocok dengan hati dan hawa nafsu sahaja. Al-Quran perlu dijadikan sebagai
hakim kepada hawa nafsu dan bukanlah sebaliknya. Dengan menjadikan Al-Quran
sebagai hakim, barulah seseorang itu akan sampai kepada kebenaran. Ini sudah dijelaskan Allah dengan memberi contoh orang
Kristian yang menganggap Nabi Isa ialah Tuhan kerana Allah menggunakan
perkataan ‘roh’.
Termasuk contoh ayat mutasyabih ialah ayat yang menceritakan
Jibril didatangkan untuk meniup roh ke dalam perut Siti Mariam yang menyebabkan
dia hamil dan melahirkan Nabi Isa. Bagaimana roh ini ditiup ke dalam rahimnya?
Hakikatnya hanya Allah yang tahu kerana akal manusia ini terhad dan tak mampu
memikirkannya. Termasuklah juga perkara ghaib lain seperti syurga, neraka, dosa
pahala, malaikat dan seumpamannya.
Semua ini hanya boleh diterima dengan iman. Inilah permintaan Allah agar
kita menyakini dan beriman dengan perkara yang ghaib.
Dalam ayat-ayat Muhkaam, kita perlu mematuhinya tanpa banyak
bertanya. Kita perlu ikut sahaja dan buat. Jangan befikir kenapa kena buat,
tapi buat dan kemudian baru berfikir sebabnya.
Kenapa ada ayat Al-Quran berbentuk muhkaam (jelas) dan
mutasyabih (samar)? Salah satu hikmahnya ialah agar kita tahu batasan akal
kita. Untuk ayat muhkam, akal tak perlu digunakan dan diterima terus ayat
tersebut. Tetapi akal jika dibiarkan tanpa digunakan, akan menjadi ‘tumpul’
pula. Oleh itu, ayat mutasyabih
diturunkan agar kita berfikir dan mencari hikmah mengenainya, tetapi tetap akal
itu terbatas dalam hal-hal ghaib seperti perihal roh, malaikat, arasy Allah dan
perkara yang seumpamanya.
Adakah kita boleh menggunakan akal sesuka hati dalam
mentafsir ayat mutasyabih? Allah menjawab dalam potongan ayat seterusnya:
"..Oleh sebab itu, (timbullah faham yang berlainan menurut
kandungan hati masing-masing) adapun orang-orang yang ada dalam hatinya
kecenderungan ke arah kesesatan, maka mereka selalu menurut apa yang
samar-samar dari Al-Quran untuk mencari fitnah dan mencari-cari takwilnya
(memutarkan maksudnya menurut apa yang disukainya)..."
Ada golongan yang mentakwilkan ayat mutasyabihat mengikut
hawa nafsu untuk menyebarkan fitnah. Sy. Abu Bakar ketika ditanya tentang satu
ayat tidak diketahuinya, dia menjawab, “Di manakah ada langit dan bumi yang
dapat menaungi tapak kaki saya sekiranya saya boleh mentafsirkan Al-Quran
dengan pendapat dan pandangan saya sendiri”. Begitulah sifat berhati-hati Sy.
Abu Bakar. Kisah yang sama berlaku kepada Imam Malik juga. Seorang yang datang
dari Marokko membawa 10 soalan, tapi hanya dijawab oleh Imam Malik. Lelaki itu
berkata, “Ya Imam, saya datang dari Marokko, datang membawa 10 soalan tetapi
kamu hanya jawab 1. Apa yang perlu saya jawab kepada orang kampung saya nanti?”
Imam Malik menjawab, “Katakan yang Imam Malik tidak tahu”. Inilah sifat orang yang ‘alim, yang tidak malu mengaku tidak tahu
sedangkan tiada orang berani
mengeluarkan fatwa semasa beliau masih hidup kerana keluasan ilmunya. Orang
yang alim begitu berhati-hati dan tidak menjawab atau mentafsir sesuka hati.
Zaman kita sekarang pula orang bertoleransi dalam fatwa.
Inilah perbezaan kadar khauf orang zaman sekarang dan dahulu kepada Allah.
Mudah-mudahan Allah SWT memberi kita kefahaman kepada Al-Quran, adab dan ta’zim
kepada Al-Quran dan berhati-hati dalam mentafsir Al-Quran. Amin.
Orang yang hatinya terpesong mengikut ayat yang samar-samar
dan mencari takwil yang mengikut hawa nafsu mereka, sedangkan Allah telah
berfirman bahawa:
"Padahal tidak ada yang mengetahui maksud Takwilnya
(tafsir maksudnya yang sebenar) melainkan Allah…"
Hari ini, ramai orang mentafsirkan dan mempergunakan ayat
Al-Quran untuk mengikut pegangan, mazhab dan pemikirannya sendiri dan
menyalahkan orang lain. Tujuannya adalah untuk mencari ayat Al-Quran yang
berpihak pada diri dan pendapatnya. Sepatutnya seseorang membentuk diri dan
pemikirannya agar mengikut kandungan Al-Quran. Kita sepatutnya mengosongkan
pemikiran untuk memahami Al-Quran. Selepas itu ukur apa yang ada dalam Al-Quran
dengan apa yang kita faham. Kemudian, barulah kita akan terbimbing ke jalan
kebenaran.
"… dan orang-orang yang tetap teguh serta mendalam
pengetahuannya dalam ilmu-ilmu agama, berkata: Kami beriman dengannya, semuanya
itu datangnya dari sisi Tuhan kami …"
Orang yang berilmu, bukan sekadar berilmu biasa-biasa saja, tetapi ‘rasih’ yakni kuat ilmunya, akan patuh pada ayat-ayat mutasyabih. Mereka ini bukanlah orang yang tidak berilmu, tetapi sangat berilmu dan sangat berhati-hati apabila memperkatakan tentang Al-Quran. Suatu ketika di Hadramaut, terdapat ramai alim ulama yang sehinggakan jika solat jemaah, 3 saf pertama akan dipenuhi oleh mereka yang alim yang boleh mencapai darjat mufti. Walaupun ulama’ ramai, jika ada orang meminta fatwa, mereka akan menolak kepada orang lain kerana bersifat berhati-hati.
Ini tidak bermakna bahawa ayat mutasyabih tak boleh difahami
langsung. Tetapi tafsiran ulama hanyalah sekadar mengikut tahap pehamanan
mereka dan tidak bermakna yang itu ialah hakikat makna ayat itu yang sebenar.
Hakikat sebenar hanyalah diketahui Allah SWT.
Berkenaan tafsir ayat: “Tangan
Allah adalah di atas tangan mereka”. Ketika membaca ayat ini, kita tidak boleh terlintas pun di
hati yang bentuk tangan Allah itu serupa dengan tangan makhluk. Al-Khalaf
daripada As-Shaari menafsirkannya sebagai kekuasaan/kekuatan/bantuan daripada
Allah agar hilang gambaran fizikal tangan manusia. Makna sebenarnya hanya Allah
yang tahu. Ulama mentafsirkan sebagai usaha untuk memahami Al-Quran. Begitu juga
dengan ayat lain yang menyebut contohnya wajah Allah, mata Allah, kaki dan
sebagainya. Semua ayat sebegini ditakwilkan kepada makna yang sesuai dengan
pemahaman manusia dan untuk mengelak khayalan manusia kepada bentuk fizikal.
"..dan tiadalah yang mengambil pelajaran dan peringatan
melainkan orang-orang yang berakal."
Siapakah orang yang berakal? Menurut Imam Malik, mereka ialah orang yang:
- ‘Alim – orang yang berilmu
- ‘Amil – orang yang beramal
- Yang mengikut kepada ilmu yang dia ketahui
Imam Al-Bhagawi pula menukilkan bahawa orang yang mantap
ilmunya memenuhi 4 perkara:
- Ketaqwaan dengan Allah
- Tawadhuk dengan manusia dan makhluk lain.
- Zuhud dengan dunia
- Mujahadah antara dirinya dengan dirinya sendiri.
Perbahasan ayat 8:
Sebahagian ulama’ mengatakan yang doa ini ialah doa untuk
mendapat husnul khatimah pada penghujung nyawa. Dalam ayat sebelum ini disebutkan perihal orang yang
terpesong hatinya yang mengambil ayat-ayat mutasyabih dengan tujuan fitnah.
Orang beriman pula menyerahkan hakikat makna sebenar kepada Allah dan meminta
doa ini yakni agar jangan dipesongkan hati mereka. Inilah hati orang yang
mantap ilmunya. Nabi SAW bersabda dalam satu hadis bahawa hati manusia ini
berada di antara jari-jari Ar-Rahman – ini juga satu contoh ayat mutasyabih.
Oleh sebab itu, hati bersifat mudah dibolak-balikkan dan Nabi SAW selalu
berdoa:
p/s: Agak 'berat' isi kuliah kali ini. Mohon maaf jika ada tersalah dan tersilap. Sekiranya ingin mendengar video yang asal, boleh lawati Darul Murtadza.
